Czym jest trauma?

Słowo trauma robi zawrotną karierę w tzw. pop-psychologii. Zaraz obok takich określeń jak “narcyz”, “psychopata” czy “toksyk” wymieniania jest też często trauma. Bywa ona rozumiana w sposób potoczny, a samo słowo jest nadużywane zwłaszcza, gdy mowa o trudnych, kryzysowych sytuacjach. Powoduje to umniejszanie urazowości realnych wydarzeń traumatycznych. Czym więc, tak naprawdę, jest trauma?

Czym jest trauma?

Na traumę można spojrzeć z kilku perspektyw, a jej zdefiniowanie budzi dyskusje wśród praktyków i badaczy. Podjęcie się nadania ram tego, czym trauma jest, a czym nie jest, opiera się na chęci obiektywizacji tego pojęcia i ujęcia go w klasyfikacjach medycznych. Z perspektywy praktyki terapeutycznej może to jednak spowodować pewne zawężenie, skracanie czegoś tak subiektywnego, jak jednostkowe przeżywanie. Nie ulega jednak wątpliwości, że pojęciu traumy należy nadać ramę. Jest to istotne między innymi z perspektywy diagnostycznej. Rzetelna diagnoza, w tym diagnoza medyczna, to ważny krok w kierunku dobrania rzetelnych, opartych na dowodach metodach leczenia, które przybliżają proces terapii do skutecznego zdrowienia po traumie.

Trauma definicja

Samo pojęcie traumy doczekało się wielu definicji. Wychodząc z ogólnego rozumienia traumą jest stresujące wydarzenie lub sytuacja o cechach wyjątkowo zagrażających lub katastroficznych, które niemal u każdego spowodowałoby utrwalony dystres, cierpienie. Jest to takie doświadczenie, w którym jest się konfrontowanym ze śmiercią lub zagrożeniem śmiercią, doznaniem rzeczywistego zranienia ciała lub zagrożenia poważnym zranieniem, doświadczeniem rzeczywistej przemocy seksualnej lub zagrożenia przemocą.

Próbując połączyć kilka perspektyw i zbierając je w całość można powiedzieć, że trauma jest:

– silnym urazem psychofizjologicznym (ponieważ oddziałuje na psychikę oraz na fizjologię – ciało)

– uraz powstaje pod wpływem jednorazowego bodźca lub wielu bodźców 

– prowadzi do stałej dysregulacji ośrodkowego układu nerwowego (komponent biologiczny traumy)

– powstałe uwrażliwienie powoduje reagowanie na bodźce neutralne (skojarzone z pierwotnym bodźcem urazowym)

Jakie zdarzenia mogą spowodować traumę?

W szerokim rozumieniu traumą określa się wszelkie urazy psychiczne mające miejsce na różnych etapach życia (konflikty, kryzysy), które łączą się z ryzykiem wystąpienia społecznych, emocjonalnych i poznawczych zaburzeń.

Trauma w rozumieniu wąskim jest rozumiana jako rodzaj ciężkiego stresora powodującego narażenie na utratę życia lub poważne zranienie ciała. Ma nagły, niespodziewany, niekontrolowany charakter. Mowa jest o sytuacji doświadczenia zdarzenia lub bycia bezpośrednim świadkiem takiego zdarzenia.

W zakresie definiowania traumy dokonuje się również podziału na traumę typu I i traumę typu II. Trauma typu I to rezultat zdarzenia krótkotrwałego i pojedynczego (np. bycie świadkiem morderstwa, porwanie). Trauma typu II dotyczy sytuacji powtarzających się, długotrwałych, trwającego w czasie narażenia na działanie traumatycznych czynników zewnętrznych.

Trauma wg klasyfikacji ICD-10

Pierwotne rozumienie traumy odnosi się do “rany”, która powstała na skutek zdarzenia. Systemy klasyfikacyjne (ICD i DSM) nadają terminowi trauma znaczenie wydarzenia. Klasyfikacje chorób i zaburzeń psychicznych dość konkretnie definiują pojęcie traumy i zdarzenia traumatycznego. 

Wg klasyfikacji ICD-10 o traumie mówimy w przypadku narażenia na stresujące wydarzenie lub sytuację (oddziałujące krótko lub długotrwale) o cechach wyjątkowo zagrażających lub katastroficznych, które mogłoby spowodować przenikliwe odczuwanie cierpienia u niemal każdego (np. gwałt, działania wojenne, brutalna śmierć, poważne katastrofy).

Trauma wg klasyfikacji ICD-11 

ICD-11 wprowadza pewne zmiany w sposobie rozumienia i diagnozowania zaburzeń psychicznych.* Najnowsza wersja klasyfikacji ICD wskazuje, że zespół stresu pourazowego może się rozwinąć w następstwie narażenia na niezwykle zagrażające lub przerażające wydarzenie lub serię wydarzeń. Wśród przykładów takich zdarzeń wymienić można:

• bycie świadkiem czyjegoś morderstwa, tortur lub ciężkiego uszkodzenia ciała
• katastrofy naturalne lub spowodowane działalnością człowieka
• groźba użycia broni, strzelanina, napad z użyciem noża
• udział w walce
• przestępstwa seksualne
• nagła zmiana statusu społecznego
• nagła śmierć bliskiej osoby
• rozpoznanie u dziecka ciężkiej, nieuleczalnej choroby
• napaść i znęcanie fizyczne
• wypadki i urazy zagrażające życiu

Klasyfikacja ICD-11 wprowadza również nową jednostkę związaną z traumatyzacją – złożone zaburzenie stresowe pourazowe cPTSD  (complex PTSD). Jednostka ta nie jest ujęta w klasyfikacji DSM-5 (w której to objawy objawy zbliżone do cPTSD mogą pokrywać się z kryteriami diagnozy zaburzeń osobowości, m.in. borderline, co rodzi wyzwania diagnostyczne).

Trauma wg klasyfikacji DSM-5

Według klasyfikacji DSM-5 trauma jest rozumiana jako szczególny rodzaj zdarzenia (stresora), a do takich zdarzeń zaliczone zostały:

• narażenia na śmierć
• narażenia na zagrożenie śmiercią 
• narażenie na poważne obrażenia lub zagrożenie takimi obrażeniami
• narażenie na przemoc seksualną lub groźbę przemocy seksualnej

Ponadto określone zostały warunki dotyczące okoliczności zdarzeń, z których co najmniej jeden musi zostać spełniony, aby móc przyznać, że wydarzenie miało charakter traumatyczny:

• bezpośrednie doświadczenie wydarzenia urazowego
• bycie bezpośrednim świadkiem wydarzenia urazowego 
• doświadczenie pośrednie poprzez uzyskanie wiadomości, że bliski członek rodziny lub przyjaciel był narażony na uraz (jeżeli wydarzenie urazowe obejmowało śmierć lub groźbę śmierci, to musiało mieć charakter gwałtowny lub charakter wypadku)
• wielokrotne lub ekstremalne narażenie na awersyjne szczegóły zdarzeń urazowych, zwykle w toku wykonywania zdolności zawodowych np. służby (wyklucza się tutaj narażenie pośrednie w kontekście pozazawodowym – media elektroniczne, telewizja, filmy, zdjęcia)

Traumatyczne dzieciństwo

Intencją takiej obiektywizacji nie jest umniejszenie czyjegoś cierpienia, a właściwe zrozumienie charakteru przeżywanych trudności, a co za tym idzie dobranie metod leczenia o udowodnionej skuteczności. Wrażliwym jednak należy być zarówno na przeszacowanie diagnozy traumy, jak i jej niedoszacowanie. Przeszacowanie może prowadzić do błędnej lub nadmiernej identyfikacji z rolą ofiary, co w niektórych przypadkach może utrudniać proces zdrowienia. Niedoszacowanie może prowadzić do retraumatyzacji, powtórzeniem sytuacji, w której trauma powstaje wtedy, gdy nie ma obok empatycznego świadka podczas doznawania cierpienia czy zagrożenia. Może się to dziać na skutek jednego doświadczenia lub powtarzających się sytuacji o potencjale traumatycznym.

Praktyczne rozumienie traumy – perspektywa terapeutyczna

Rozumienie traumy z perspektywy pracy terapeutycznej jest nieco szersze. Straumatyzowanie może przydarzyć się w różnych obszarach życia i łączy się ze skontaktowaniem z własną bezbronnością. Doświadczenie takich wydarzeń, w których doświadczyło się naruszenia własnej integralności. Coś, co zadziało się zbyt mocno, trwało za długo lub było tego za dużo. Jeśli nie zostanie przepracowana, trauma psychiczna może pozostawić trwały ślad i być wewnętrzna raną, która nie uległa zabliźnieniu.

Traumatyczne zdarzenia i ich skutki psychiczne

Takie doświadczenie zawęża spostrzeganie, usztywnia repertuar zachowań i przytłacza. Załamaniu ulega linia życia. Życie dzieli się na okres przed traumą i po traumie. Trauma podważa podstawowe przekonania na temat siebie i świata, co wpływa na poczucie bezpieczeństwa. Aby uniknąć bólu spowodowanego urazem afekt lub doświadczenia z nimi związane zostają oddzielone od świadomości. Mechanizmami, które mogą służyć takiemu oddzieleniu to dysocjacja i aleksytymia. Doświadcza się fragmentyzacji wspomnień, które pozostają w psychice żywe i niezakończone.

Jak leczy się traumę?

Pierwszy moment po zdarzeniu traumatycznym to moment na uruchomienie naturalnych mechanizmów powrotu do równowagi. Na tym etapie przeszkadzać będzie zarówno tabuizowanie doświadczenia, jak i zmuszanie do mówienia. Utrwala to wydarzenia traumatyczne i prowadzić może do wtórnej wiktymizacji. Z tego powodu kiedyś popularna metoda Critical Incident Stress Debriefing (CISD) dziś jest uznawana za potencjalnie szkodliwą i nie powinna być stosowana jako interwencja po zdarzeniu traumatycznym. 

Metodą leczenia skutków doznanej traumy jest psychoterapia. Metody i narzędzia terapii zależne są od charakteru traumy, dynamiki objawów oraz aktualnego funkcjonowania osoby z doświadczeniem traumy. W terapii traumy istotne jest również uwzględnienie pracy z ciałem i somatyką. Czasem istotnym wsparcie jest też włączenie farmakoterapii. 

Co jednak najważniejsze metody pracy z traumą winny być zgodne z aktualnym stanem wiedzy medycznej i psychologicznej oraz praktyką opartą na dowodach naukowych. Wszelkie metody eksperymentalne lub inne obiecujące błyskawiczne efekty, weekendowe uwalnianie traum to praktyki, które mogą być niebezpieczne, prowadzić do retraumatyzacji, pogorszenia stanu psychicznego, aż do dekompensacji psychotycznych włącznie. 

Certyfikowane szkolenie z diagnozy i terapii traumy oraz cPTSD

Jeśli jesteś psychologiem psychoterapeutą, specjalistą z zakresu zdrowia psychicznego i swojej praktyce zawodowej spotykasz się z pacjentami/klientami zgłaszającymi się z doświadczeniem przemocy, traumy złożonej, traumy relacyjnej to zapraszam Cię na specjalistyczne szkolenie “Trauma i cPTSD – kompleksowe podejście do diagnozy i terapii”, które odbędzie się 19 lipca 2025 r.

 Podczas szkolenia:

• zdobędziesz i uporządkujesz wiedzę teoretyczną z zakresu traumy 
• nauczysz się diagnostyki różnicowej, odróżniając cPTSD od innych zaburzeń w oparciu o klasyfikację ICD-11
• otrzymasz narzędzia, które wykorzystasz w swojej pracy – przeprowadzimy Cię krok po kroku przez skuteczne, zweryfikowane empirycznie protokoły pomocne w pracy z cPTSD – m.in. STAIR-MPE oraz DBT-PTSD

Szczegółowy program oraz inne istotne informacje na temat szkolenia znajdziesz tutaj.

*Na początku 2025 r. w Polsce wciąż formalnie obowiązuje klasyfikacja ICD-10, choć trwają przygotowania do wdrożenia ICD-11 (stan na: marzec 2025 r.).